Page 13 - Avariz Ve Cizye 1

5 7 6 8 12 7

olarak XVII. yüzyıl başlarından itibaren, Osmanlı yönetimi için doğrudan merkez MAD 7063 Avârız defteri Avârız Defteri’nin okunması sırasında bazı zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunun
hazinesi adına toplanan nakdî gelirler birinci derecede önemli hale gelmişti. Buna İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Maliyeden Müdevver Defterleri en önemli sebebi defterin bazı kısımlarının çürümüş olması sebebiyle yazılarının
bağlı olarak özellikle cizye ve avârız gelirleri ve bu gelirlere esas teşkil eden nüfusun Kataloğu’nda (MAD) 7063 numara ile kayıtlıdır. Defter ile ilgili olarak katalogda; silinmesidir. Aynı zamanda bazı isimlerin girift olarak yazılması sebebiyle

tespiti büyük bir önem kazanmıştı. Söz konusu sayımların ayrıntılı sonuçlarını ihtiva Kayseri Sancağı’nın kazaları ve nahiyelerindeki Müslim ve cizye-i gebranın en son tahrire okunmasında zorluklar yaşanmıştır. Buna rağmen karine yoluyla isimler okunmaya
eden bu mufassal defterlerdeki rakamsal veriler, Osmanlı malî bürokrasisi tarafından, göre on üç bin neferden ibaret olduğu tahakkuk etmiş ise de reayasının fakir olmalarına çalışılmıştır. Bu tür defter neşirlerinde okuma hatalarının olması kaçınılmazdır.
ya köy-şehir ve mahalle ölçeğinde ve nefer ile avârız hanesi miktarlarının birlikte binaen her on beş neferine bir hane avârız kaydı hakkındaki emri ve gayr-i Müslim reayanın Okuyucuların hoşgörü göstermeleri, yazarın en önemli istirhamı olacaktır.
verildiği ya da imparatorluğun temel idarî-adlî birimi kaza ölçeğinde yalnızca avârız isimleri ile mali durumlarını havi avârız defteri şeklinde bilgiler bulunmaktadır.

hanesini gösteren özetlenmiş ayrı defterler halinde muhafaza edilmiştir. Defterlerden Defterin tarihi 15 Safer 1052 / 15 Mayıs 1642 olup bu tarihlerde Anadolu’nun
elde edilen verilere dayalı olarak yapılan çalışmalarda, özellikle XVII. yüzyıla ait hemen her tarafında avârız ve cizye tahriri yapıldığı bilinmektedir. Nitekim bu
nüfus ve iskân ile ilgili önemli veriler elde edilmiştir. defterde de muharrir olarak ismi geçen ve defterde cebeciler kâtibi Cafer Efendi ve
10
Osmanlı Arşivi’nde muhtelif kataloglarda 1640–42 yıllarında, İmparatorluk Keygan Ağa kulları ferman-ı âli üzere tahrir eylediklerinden şeklinde kaydedilen

çapında gayet kapsamlı bir cizye ve avârız tahririnin yapıldığı ve bunun sonuçlarını bilgilerden defterin Cafer Efendi ve Keygan Ağa tarafından hazırlandığı ve 15 Safer
ihtiva eden birçok mufassal avârız defterinin hazırlandığı bilinmektedir. Bu tür 1052 / 15 Mayıs 1642 tarihinde tamamlandığı anlaşılmaktadır.
11
tahrirlerin 1650 yılına kadar çeşitli fasılalarla devam ettiği anlaşılmaktadır. Kayseri Kazası ile ilgili olan defterde öncelikli olarak şehir merkezi tahrir
Bu tür mufassal avârız defterleri içerisinde ne önemli olanlardan birisi de edilmiş, mahalleler birer birer kaydedilerek vergi birimi olarak kaç avârız hanesine

Erzurum Eyaleti’nin tahrir eden cizye ve avârız muharriri Cafer Efendi’nin tekabül ettiği belirtilmiştir. Şehir merkezindeki Müslüman nüfusun avârız tahririnin
hazırlamış olduğu MAD 5152 numaralı ve 1642 tarihli defterdir. Erzurum’a bağlı tamamlanmasından sonra şehirdeki gayr-i Müslim unsurlar kaydedilmiştir.
12
merkez ile birlikte 14 kazâ kayıtlıdır. Defterin girişinde yer alan kayıttan Erzurum Arkasından Zımmiyan-ı Perakende-i Kayseriyye başlığı altında Sivas taraflarından
Eyaleti’nin Sultan İbrahim’in emriyle Evail-i Cemaziyel-evvel 1052 / 28 Temmuz- 6 özellikle de Gemerek ve civarından Kayseri’ye göç eden gayr-i Müslim unsurlar, göç

Ağustos 1642 tarihinde tahrir edildiği anlaşılmaktadır. Mufassal olup, bölge ile ilgili ettikleri köylere ve merkezlere göre belirtilmiştir.
önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Kayseri merkezinin tahririnden sonra Nahiye-i Sahra tabi‘ kaza-i Kayseriyye
13
Erzurum Eyaleti muharriri olan Cafer Efendi’nin 1642 tarihli Kayseri avârız başlığı altında Sahra Nahiyesi’ne bağlı köyler ve buralarda yaşayan Müslim ve gayr-i
defterinin hazırlanmasında da etkili olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim defterin giriş Müslim unsurlar kaydedilmiştir. XVI. yüzyılda Koramaz Nahiyesi’ne bağlı olan bazı

kısmına eklenen açıklamada Kayseri Avârız defterini hazırlayan Keygan Ağa’dan köylerin bu defterde Sahra Nahiyesi’ne bağlı olarak kaydedildiği görülmektedir.
başka çağdaşı olan Cafer Efendi’nin ismi de kaydedilmiştir. Bu iki muharririn Defter-i Avârız-ı Nahiye-i İslamlu tabi‘ kaza-i Kayseriye başlığı altında İslamlu
14
katkılarıyla hazırlanan 1642 tarihli avârız defteri burada incelenmiştir. Nahiyesi’ne bağlı köyler tahrir edilmiştir. Bu nahiyeye bağlı köyler XVI. yüzyılda
Kenar-ı Irmak Nahiyesi adı altında kayıtlı iken bu tarihte nahiyenin adı İslamlu

olarak değiştirilmiş ve buraya kaydedilmiştir.
10 Oktay Özel, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Defter-i avârız-ı Müsülmânan der nahiye-i Kustere tabi‘ kaza-i Kayseriye başlığı
Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 12–16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler,
c. III, Ankara 1999, s. 735–743 altında bağlı köyler kaydedilmiştir. Dikkati çeken husus Koramaz Nahiyesi’nin
11 O. Özel, “Mufassal Avarız Defterleri”, s. 739. birçok köyünün Kustere Nahiyesi’ne bağlanmış olmasıdır.
12 Cafer Efendi adına Erzurum’da inşa edilmiş ve Caferiye Camii adını taşıyan bir camii ve buraya vakfedilmiş Avârız Defteri’nde ilginç bir durum da Kaza-i Yahyalu tabi‘ Kayseriyye adı
çok sayıda vakıfları vardı. Cafer Efendi’nin aynı tarihlerde Karahisar-ı Şarkî Livâsı’nı da tahrir ettiği, 1053’te
ise Erzurum Eyâleti’ndeki cizye gelirlerinin kaydedildiği başka bir defter daha hazırladığı görülmektedir. altında önce kaza olarak kaydedilip merkez mahalleleri ve köylerinin
BOA. MAD. 299; BOA. MAD. 7521; BOA. MAD. 2929. kaydedilmesinden sonra, tekraren Defter-i tahrir an haneha-i avârız der Nahiye-i Yahyalu
13 Mehmet İnbaşı, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Erzurum Şehri”, Türk Kültürü İncelemeleri
Dergisi, sayı IV, İstanbul 2001, s. 9–32; Aynı yazar, “Bayburt Sancağı (1642 Tarihli Avarız Defterine tabi‘ Kayseriyye başlığı altında Yahyalı’nın bu defa nahiye olarak kaydedilmesidir.
Göre)” Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi cilt 10/1, Erzurum 2007, s. 89-118; Aynı yazar, Osmanlı Her ikisinde de merkez mahalleler kaydedildikten başka bağlı köyler belirtilmiştir.
İdaresinde Tortum Sancağı (1549–1650), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2008; Aynı yazar, “Erzincan Ancak ilginç tarafı nahiye ve kaza olarak kaydedilen Yahyalu’nun köy isimlerinde
Kazâsı (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre)”, Türkiyat Enstitüsü Dergisi (baskıda).
14 “Cebeciler kâtibi Cafer Efendi ve Keygan Ağa kulları ferman-ı âli üzere tahrir eylediklerinden” MAD. 7063, bazı farklılıkların olmasıdır.
s. 4.